Söyleşi // canavarlar

GODARD ZAGDANSKI'YE KARŞI

Sinema bir "saçmalık" mı?
Son eseri Gözdeki Ölüm'de Stéphane Zagdanski Lumière kardeşlerden
Matrix'e sinematografik ideolojinin ipliğini pazara çıkarmayı hedeflemiş. En
sert saldırdıkları arasında bulunan Jean-Luc Godard yazar ile karşı karşıya
görüşmeyi kabul edince, aşağıdaki diyalog ortaya çıkmış...
Zagdanski'nin kitabının alt başlığı şöyle: "Bakış, baskı, yalan,
köksüzleştirme, ayartma, manipülasyon, yıkım, kötüye kullanma olarak
sinemanın Eleştirisi". Bu alt başlığın Guy Debord'a göz kırparken
bir "savaşçı" tonunu taşıdığı da tespit edilebilir. Tezi ne peki? En rafine
estetik ürünlerine varıncaya kadar, sinema yırtıcı bir endüstri oldu hep:
hipnozla ve manipülasyonla ta baştan beri eleleydi. İdeolojik bakımdan
doğuşu Lumière kardeşlerin icadı değil, İsa'dan önce dördüncü yüzyılda
Platon'un mağarasıydı --işte bu mağarada kudurgan bir güruh büyüye
kapılmış gidiyordu. "Sinema kendini sanatın mirasçısı zanneder, ama olsa
olsa klonlamanın atasıdır, hayat taklidi yapan bir ölüm tekniğidir."
Zagdanski'ye göre karanlık salonların "mağara atmosferinden" midesi
bulanan Céline'den "harika ve lanetli büyüleniş"ten bahseden Artaud'ya
kadar Yirminci yüzyılın bütün büyük yazarları meselenin önemini
kavramışlardı. Gözdeki Ölüm kitabıyla Zagdanski Batı'da imajın tüm bir
tarihini hedefliyor ve çok sayıda sinemacıyla çatışıyor: Orson Welles'den
Wachowski kardeşlere. Büyük sinema teorisyenlerini de esirgemiyor: Elie
Faure, Gilles Deleuze ve Serge Daney. Anlaşıldığı kadarıyla "sinefili
ukalalığının daniskası"diye suçlanan Jean-Luc Godard kitabı okuyup
hoşlanmış ve yazarıyla bir karşılaşma oyununu göze almış... İki saatlik
diyalog sonunda Godard ile Zagdanski "yeryüzünün en iyi düşmanları"
olarak birbirlerinden ayrıldıklarını söylüyorlar...

***********************************************************
***********

J-L Godard: Film çekmeye yeni başladığımda filmler üstünde anlaşmaksızın
çiftler evlenemezlerdi. Bugün ise oğlan Luc Mollet'yi sevebilir, kız ise Bruce
Willis'i tercih edebilir. Kitabınızın hoşuma gitmesinin nedeni bu. Bu bana
Cocteau ile Mauriac arasındaki zıtlaşmaları ya da Gerçeküstücülerin Anatole
France'tan o korkunç bahsedişlerini hatırlatıyor. "Positif"in küfürlerini de.
Gönülden güldüğüm ve özellikle de çok doğru olan anlar vardı.
S. Zagdanski: Sinemaya saldırırken Godard'ı esirgeyemezdim. Günümüzde
s inema sizsiniz. Burada Nietzsche'nin savaş ilkelerini uyguladım, Wagner'e
karşı kullandığı ilkeleri. Birinci ilke: sadece muzaffer davalara saldırmak.
Godard ve sinema muzaffer davalardır.
JG: Bunu isterdim gerçekten ... (gülüşmeler)
SZ: "Bollywood" filmlerinin yenilip yutulduğu Dördüncü Dünya bidon-
şehirlerinden Bresson'un "kaçık enteline" kadar kimse bugün sinemayı
aşağılamak şöyle dursun sevmediğini söylemeye bile cesaret edemez.
İkinci ilke: yapayalnız saldırmak. Yetmişli yıllarda, Debord'u bir kenara
bırakırsak kimse sinemanın ne olduğunu gerçek anlamda sorgulamaya
kalkışmadı. Olup bittiği "Yeni Dalgacı mısın, karşı mısın"dan başka bir şey
değildi. Bir başka ilke: kişisel saldırı yok. Özel ad bir bunalımı incelemek için
bir büyüteç olabilir ancak. Godard tam da "nötr"ün sinemacısıdır, onun ta
kendisidir dediğimde bu imaja özgü nötrlükten bahsetmek içindi. Bir
fotoğrafta pozitif negatife denktir. Bu yüzden sinema her türlü
propogandaya hizmet etmiştir ve Eisenstein gibi bir sinema dehası dehşet
verici bir rejimin altında sürünebilmiştir. Büyük edebiyatta böylesi düş
ünülemez.
JLG: Ayn ı fikirdeyim, ama yine de başka bir şey de olduğunu kabul etmek
şartıyla... Dostum Anne-Marie Mieville,  sanat olarak sinemaya saygı duysa
bile orada, içerde sonsuzca hüzün verici bir şeyler olduğunu da söylüyor.
Esasın derinden bir reddedilişi. Sinema en baştan beridir bir vazgeçişler
silsilesinden yapılmıştır. Önce teknik meseleler. Kim Novak'la film yapmak
istenir, serbest değildir. Güneş istenir... Ben her zaman her şeyden
vazgeçip durdum, ama yine de devam ettim...
(...)
Bir zamanlar Hitchcock ya da Rosselini'nin bir Chateaubriand'a denk olduğu
düşünülürdü... Ben hiçbir zaman yazmayı beceremedim --bu bir romanın ilk
cümlesi olsa bile. İşte bu yüzden Gallimard'da kitapları çıkan Astruc ile
Rohmer'e karşı o zamanlar büyük bir hayranlığım vardı. Matematikçi Laurent
Schwartz bir hiç olduğu tek bir nokta dışında her noktasında sonsuz olan
bir eğri tasarlamıştı. Hiç olan nokta, işte, sinemadır. Öteki noktalarsa,
edebiyat. Ama ikisi de aynı eğri üzerindeler. Ayrıca uzlaşmanın dostla değil
düşmanla yapılacağını da söylemek isterim...
SZ: Gerçek bir dost bir klondur, bir işe yaramaz. Zaten dilde olduğu gibi
varoluşta da sadece sahte dostlar vardır. Hep yabancı bir dil ayırır onları.
Edebiyat ile sinema arasında olduğu gibi. İlgimi çeken şey imaj ile söz
arasındaki çatışmanın köklerini yeniden bulmaktı.
JLG: Kökenlerden gelen bir çatışma, eğer köken diye bir şey varsa. Geçen
hafta, birdenbire kendime dedim ki annem benim doğumumdan önce hiç
sesli film seyretmemişti. Kuşkusuz bu yüzden çok geç, ancak beş yaşında
konuşmaya başlamışım. (Gülüşmeler) Adlarla çok ilgiliyim. Neden acaba
Amerikalılar kendilerini bütün bir kıtanın adıyla adlandırırlar mesela?
Amerikalı, bu huhuki bir ad, ama topraktan gelmiyor. Büyük handikapları ve
bugünkü o karmaşık suçları işte budur. Ayakları toprağa basmıyor. İşte
belki burundan konuşmalarının nedeni de bu.
(...)
Çölde küçük taşlar toplayan amcam Théodore Monod gibi ben de cümle
parçacıklarıyla, cümleciklerle, teoremlerle ilgiliyim... Derrida bir blok alıyor ve
onu söküyordu. Bense tersini yapıyorum, bulmacalar düzüyorum. Artemis'in
ayağı, onu şuraya koyuyorum, bakıyorum olmamış. Sonra onu Raymond
Chandler'a yapıştırıyorum ve diyorum ki kendime, hah işte, burada bir yasa
olabilir.
SZ: Yahudi düşüncesi mütemadiyen bunu yapar, dağınık parçaları almak ve
onları çakmaktaşı gibi sürttüştürmek.
JLG: Evet ama yola çıktığı metinden bazı kuşkularım var.
SZ: Tevrat mı demek istiyorsunuz?
JLG: Evet, çok totaliter olduğunu düşünüyorum. sinema borçla doğrudan
ilişkisi olan bir sanattır. Ben çok küçükken bir şeyi istemem yettiği halde
çalardım, belki de bu türden şeyler karar veriyor... Bugün bile paradan
bahsetmeye cesaret edilen ender yerlerden biri... Tevrat'a çok yakından
bağlı olması muhtemel bir şey var. İbrahim bir ev satın alarak başlamıştı.
SZ: Aksine Tevrat "Torah armağanı"yla bedava vermeyi, bahşetmeyi icat
etti. Musa altından bir puta tapmaya aç bir halka Torah'ı sundu. Ve de nasıl
bir put! Güzel bir kadın bile değil, bir buzağı. Hitchcock aktörlerin besi
hayvanları olduklarını söylerdi, bu bir tesadüf değil. Orada putperestliğin
göbeğindeyiz --para, ölüm, şeyleşme arasındaki ilişkiler ve sinemanın
Lumière'lerden Matrix'e kadar yapmış olduğu şeylerden. Sinema yalanın
tarihinde küçük bir halkadan başka bir şey değildir. Dagerrotipten insan
klonlamaya kadar koşan bir tarih, özdeşin yeniden-üretiminin nec plus
ultra'sı. Sinemanın manipülasyon ile de çok yakın bağı var. Oysa edebiyat
özgürleşmeyle ilgilidir. Musa ve Odysseus ilk edebi kahramanlardır. Hah
işte, Odysseus zamanını hipnozla, sahteliklerle mücadele etmekle geçirir;
Musa ise İbranileri kölelikten kurtarır. Sinemaysa, toptan, ezenin
tarafındadır. ABD'deki ilk stüdyonun adının ne olduğunu biliyor musunuz?
Black Maria. Bizim "salata sepeti"ne denk düşer. Kotarılmış bir ad, bir vagon
adı gibi...
JLG:  "Çekim" kelimesi için de aynı şey değil mi? ("La prise de vue" =
görüntü alma)
SZ: Evet. Ya da Edison'un projeksiyon aygıtının adı için: Panopticon. Bu
içinde tek bir kişinin, tam merkezde oturup dünyayı gözetleyebildiği bir
odaydı. Dilde hiçbir zaman tesadüfe yer yoktur.
JLG: Tamamen öyle, ama yedi metrelik botlarla binlerce kilometre
katettiniz... bense henüz küçük oyuncaklarımla oynuyorum burada
(gülüşmeler)... Ezenlerin yanında yer almasına gelince, tümüyle aynı
fikirdeyim. "Filistin'e Yeniden Ziyaret"inde Elias Sanbar Kutsal Toprakların
geçmişteki ve bugünkü imajları üstüne yazdı. Yüzlerce fotoğrafçı gitti oraya,
her şeyi çektiler, yalnız Filistinliler dışında. Onları Batının fethi sırasında
çekilen fotoğraflardaki Kızılderililerden bile az görmüşüzdür. Önceden
anlatılanlardan bildiklerini çektiler sadece. Burada dagerrotiplerin efendileri
edebiyatın köleleri oldukları söylenebilir. İşte beni ilgilendiren bu türden
şeyler...  (...)
JLG: Ölüm kamplarıyla ilgili olarak, Hannah Arendt gibi biri bile "koyunlar gibi
oraya götürülmelerine izin verdiler" diyebildi. Bense aksine İsrail'i
kurtaranların onlar olduğunu düşünmeye başladım. Sonuçta, altı milyon
kamikaze vardı...
SZ: Ben böyle demezdim.
JLG: Altı milyon kendini feda ederek kurtuldu. Bunun üzerine yapılacak
filmler hiç yapılmadı...
SZ: Burada sizinle hiç aynı fikirde değilim. Yahudiler ölümle bir feda, bir
kendini kurban etme ilişkisi içinde değildiler. Bu insanlar, çoğu zaman çok
inançlı olan bu insanlar hayatla doğrudan bir ilişki içindeydiler. Ama ölümün
hayattan çok şey götürdüğünü de hissetmişlerdi. Nazizm basitçe çok kötü
insanların bir kliği değildi --Batı'nın ne olmakta olduğunu ilan ettiler: ölümün
üstünlüğü.  Oysa hayat ölüme ölümcül bir cevap vermemeli. Tevrat'ın
Tanrısı şunu der: "Önüne ölümü ve hayatı koydum, hayatı seçeceksin."
Aksine otobüste kendini patlatan bir Filistinli, çok derinlerde İslam'da kök
salmış olan hiçlikle ölümcül bir ilişki içinde kalır. Bununla Avrupa
Yahudilerinin katledilişi asla birbirleriyle karşılaştırılamaz.
JLG: Bunu yapan bir Filistinli adına konuşamam. Sonra, onları genel olarak
Araplardan da ayırdetmek gerekir. Ama bildiğim bir şey varsa o da, eğer siz
İsrailli ben de Filistinli olsaydık hemen şu anda odayı bölmeye girişirdik.
SZ: Sinema fikirlerle çalışır, metaforlarla değil. Herakleitos "Zaman zar
oynayan bir çocuktur" dediğinde, işte metaforun kalbindeyiz --duyulmadık
derinlikte poetik bir kalkıştır bu. Sinema buna varamaz, zincirlenmiştir.
JLG: Eh tamam. Bense buna sinema diyorum, neredeyse hiç varolmamış
olsa bile.
SZ: Aşılamaz bir nedenden dolayı: bir yazar diriliş eseri yaratır, eti sözü,
Kelamı ifade eder. İmaj ise tamamıyla ölüm ve yokoluş sürecine batmıştır.
Bir çiçeğin fotoğrafını çektiğinizde onu zehirlersiniz, öldürürsünüz.
Sinemanın bütün problemi köklerindeki bu zehiri montaj ile dengelemeye
çalışmaktı.
JLG: Montaj hiç varolmadı. Hayatı akışa hiç geçiremedi, çok ender istisnalar
dışında --tıpkı evrimde olduğu gibi. Rimbaud ile Mallarmé gerçek
montajcılardı. Sinema bunu yapmayı başaramadı. Yine de, çocukça niyetleri
vardı ama paranın kötü kullanımı yüzünden bunlar çok çabuk yozlaşıp
gittiler. Sinemanın binde biri yine de kurtarılabilir. Diyelim ki bu sulardan
kurtarılmış Musa olsun.