zaman 11. boyut olursa // canavarlar

"İçinde bulunduğumuz mekânı üç boyutlu (en-boy-derinlik) olarak tarif
ediyoruz. İzafiyet teorisinin getirdiği anlayışla bu üç koordinata dördüncü
olarak bir de zaman eklenmiş, toplam dört boyutlu bir kâinat tasvir
edilmiştir.

Boyut kavramını daha iyi anlayabilmek için tek boyuttan, yani 'doğru'dan
başlayalım. Aslında bu tek boyutlu çizginin 'doğru' olması da gerekmez,
herhangi bir 'eğri' de olabilir. Bir eğri üzerindeki herhangi bir noktanın
konumunu tek bir sayıyla ifade edebiliriz. Meselâ, Ankara-İstanbul yolunu
yaklaşık tek boyutlu bir hat olarak görebilir, bu yol üzerindeki her noktayı
bir kilometre ile ifade edebiliriz. İki boyuta örnek ise 'düzlem'dir. Bir masanın
üstü (idealde) iki boyutlu bir düzlemdir. Masanın üzerindeki herhangi bir
noktayı en ve boy koordinatları olarak iki sayıyla ifade edebiliriz. Bu
düzlemin üzerine dik olarak bir de yükseklik çıkarsak üç boyutu elde etmiş
oluruz. Üç boyuta örnek olarak bir küpü verebiliriz. Küpün içindeki herhangi
bir noktanın konumunu tarif etmek için, belli bir köşe sıfır noktası (orijin)
olarak referans alınır ve noktanın konumu x, y, z eksenlerindeki üç sayı ile
ifade edilir.
Bir, iki ve üç boyuttan sonra tıkanıyor, yani dört boyutlu bir cisme örnek
veremiyoruz. Bizim bildiğimiz ve kafamızda canlandırabildiğimiz dünya üç
boyuta kadar çıkıyor. Daha yüksek boyutlu uzayları matematik diliyle ifade
edip hususiyetleri üzerinde kafa yorsak da, bunu zihnimizde
canlandırmamız oldukça zor.
Bu sınırlılığı 1880'lerde hikâyeleştiren Edwin A. Abbott, Düz Ülke (Flatland)
romanında iki boyutlu bir dünya anlatır. Bu dünya, bir kâğıt sayfası gibi
yassı ve düz, yani iki boyutludur. Kare ve Daire Beyler bu dünyanın
sakinlerindendir. Bu yassı fertlerin hareketleri, görmeleri, tasavvurları hep
bu iki boyutlu dünyayla sınırlıdır. Meselâ Kare Bey, Daire'nin içini hiç
görmemiştir; çünkü görebilmesi için Daire'yi çevreleyen çemberin bir yerinde
açılma olması gerekir. Bir gün bu yassı, yani iki boyutlu dünyanın dışından
üç boyutlu bir Küre, Kare Beyle sohbete başlar. Küre, Kare'ye üç boyutlu
uzayı anlatmaya çalışır; fakat bir türlü anlatamaz. Sonra Kare'ye bir fikir
vermesi için, Küre, yavaşça Kare'nin iki boyutlu dünyasının bir tarafından
girip öbür tarafına geçer. Suya batan bir top gibi, Küre iki boyutlu dünyada
önce bir nokta şeklinde görülür (düzleme temas noktası). Sonra gittikçe
büyüyen bir daire olur. Sonra tekrar küçülmeye başlar ve bir noktaya
indikten sonra kaybolur. Kare, hayretler içinde kalsa da, üç boyutun nasıl
bir şey olduğunu kafasında canlandıramaz, tâ ki bir şekilde hapsolduğu iki
boyutlu dünyanın yukarısına çıkıp o dünyanın bütün sakinlerini (yani daire
vs gibi şekilleri) yukarıdan görünceye kadar.
"Dört boyutlu bir uzay nasıl olurdu?" diye düşünmenin belki en kolay yolu,
hikâyedeki gibi iki ve üç boyutu karşılaştırıp, üçten dört boyuta geçiş
hakkında mantık yürütmektir. Meselâ dört boyutlu bir uzayda yaşayan
varlıklar olsaydı neler olurdu? Öncelikle dört boyutlu âlemde yaşayan bir
varlığın, bizim gibi üç boyutlu insanların arasında, bir anda kayboluvermesi
onun için çok kolay olurdu. İki boyutlu uzayda, meselâ bir kâğıt sayfasında
olan bir cismin birden olduğu yerde yükselerek kâğıdın dışına çıkmasını
düşünün. Bu cisim bir milimetre oynamayla (yükseklik yönünde) gözden
kaybolup, bir milimetre oynamayla geri gelebilir.
Başka bir enteresan özellik de, dört boyutlu âlemde yaşayan bir varlık için,
üç boyutlu cisimlerin içi ve dışının beraber görülebilmesi ve bunlara
ulaşılabilmesidir. Yine iki boyut-üç boyut örneğimize dönersek; aynı kâğıt
sayfasındaki iki şekil birbirinin içini, şekil kesilip açılmadıkça göremez ve
birbirine ulaşamaz. Ama üçüncü boyutu kullanan bir varlık, iki boyutlu
şekillerin içlerini de aynı anda görür ve onların içlerine doğrudan ulaşabilir.
Bu noktada ilginç örnekler şunlar olabilir: bir kasayı açmadan içindekileri
alabilmek veya bir hastanın başka hiçbir yerine dokunmadan uzanıp
apandisitini kesip almak…
Daha karmaşık bir şeklin iki boyutla kesişimini düşünürsek, çok daha farklı
görünümlerin tek bir varlıktan kaynaklanmasını hayal edebiliriz. Meselâ bir
küpün iki boyutlu bir uzayda iz düşümü kare olabileceği gibi, duruşuna
göre, üçgen de olabilir. Daha da ilginci, dört boyutlu tek bir varlık, üç
boyutlu bir dünyada aynı anda birden fazla yerde farklı varlıklar olarak
görülebilir. Meselâ bir cankurtaran simidini yarısına kadar dik olarak suya
batırdığımızı düşünelim. Üç boyutlu olan bu cisim, su yüzeyinin iki boyuta
sıkışmış dünyasından bakıldığında, iki ayrı yerde iki ayrı dairecik olarak
görülür.
Günümüzde fizik çevrelerinde tartışılan "süper sicim" teorisi, dört değil 10
(zamanla beraber 11) boyutlu bir kâinat kabul etmektedir. Teoriye göre
bildiğimiz üç boyutun dışındaki boyutlar kendi içlerine kapandıkları için,
algıladığımız mikro-âlemden makro-âleme kadar kendini göstermemektedir.
Bu fazla boyutlar ancak atomun temel parçacıklarının da çok daha altındaki
ölçeklerde var olmaktadır. Boyutların içine kapanıp görünmez oluşunu şöyle
bir örnekle anlamak mümkün olabilir. Bir torba kuru fasulyeyi düz bir yere
sıkça dizerek bütün bir yüzeyi kapladığımızı düşünelim. Çok uzaktan bakan
birisi için bu, iki boyutlu bir yapı, yani düz bir yüzeydir. Ancak yakından
bakarsanız bu yapıyı oluşturan temel parçacıkların aslında üç boyutlu
fasulye taneleri olduklarını görürsünüz. Ama üçüncü boyut, yani kalınlık, çok
küçük olduğu ve parçacıkların içine hapsolduğu için makro dünyada fark
edilmemektedir. Şimdi, önceki anlattıklarımızla bir paralellik oluşturmak için,
şöyle bir örnek daha düşünelim: Fasulyelerden oluşan bu yüzeye bir resim
yapalım. Her fasulyenin bir yüzü boyanmış olarak bu tablonun bir noktasını
oluştursun. Sonra bu fasulyeleri birer birer ters çevirelim. Yaptığımız resim
kaybolur. Fasulyeleri çevirirsek resim tekrar ortaya çıkar. İşte bu misâl,
atomaltı parçacıkların derinliklerine hapsolmuş fazla boyutların bazı
olağanüstülüklere vesile olması düşünülebilir.
Fizikçilerin üçten fazla boyutlu bir dünya tasvirleri, yukarıdaki "kendi içine
kapanmış boyutlar" yaklaşımıyla sınırlı değildir. Alternatif bir düşünce de,
içinde yaşadığımız kâinatın, daha yüksek boyutlu bir kâinatta üç boyutlu
bir "zar" şeklinde olmasıdır. Bizim durumumuz "Düz Ülke" hikâyesindeki üç
boyutlu bir uzayda iki boyutlu bir sayfaya hapsolmuş Kare Beyin durumuna
benziyor. Bu bakış açısına göre bilinen dört temel kuvvetten üçü, yani zayıf
ve kuvvetli nükleer tesirler ve elektromanyetik dalgalar (en önemlisi ışık) bu
üç boyutun dışına çıkamıyor; böylece biz de bu üç boyutlu mekânımızın
ötesini göremiyoruz (belki de bu kuvvetler bu boyutlara nüfuz ediyor, fakat
biz fark edemiyoruz). Fakat yerçekimi kuvvetinin bu üç boyutun içinden
geçerek ötesine sızdığı iddia ediliyor.
Alıştığımız üç boyutlu mekân ve zaman boyutunun dışına çıkabildiğimiz anda
mümkün hâle gelen şeyleri sayıp bitirmemiz zor. Meselâ zaman ve mekânın
düz değil içe veya dışa bükük olması ihtimali daha başka olağanüstülüklere
kapı açabilir. Meselâ, dünya yüzeyi iki boyutlu kabul edebileceğimiz bir
yüzeydir. Bu küre yüzeyi aslında üç boyutlu bir uzayda, dışbükey iki boyutlu
bir yüzeydir. Küre olmanın bir sonucu olarak, bir yönde dümdüz gittiğimizde
yine dönüp aynı noktaya geliriz. Aynı şeyi üç boyutlu kâinat için de
düşünmek mümkündür. Yani eğer kâinat dört boyutta bir "küre" yapısına
sahip ise, uzayda dümdüz ilerlediğinizde bir süre sonra aynı yere gelmeniz
gerekir. Yani bitişi olmayan, ama sonsuz da olmayan bir uzay. Başka bir
sonuç da, kürenin bir noktasından diğerine, kürenin içinden kestirme bir yol
olabildiği gibi, yaşadığımız kâinatta da böyle gizli geçitlerin olabileceğidir.
Kara deliklerin bazı bilim kurgu-romanlarında böyle tünel görevi görmesi
yaygın bir konudur.
Yukarıda anlatılanlar, içinde yaşadığımız ve kafamızda kurguladığımız
dünyanın, daha geniş mânâda da bütün bir fizikî âlemin çok sınırlı olduğunu
göstermektedir. Üç boyutlu âlem çerçevesine hapsolmuş materyalist
yaklaşımlar ruhanî ve melekûtî âlemlere, en azından (yukarıda verilen
çarpıcı örnekler muvacehesinde görüldüğü gibi) bunları anlamaya açık ve
aslında çok zengin fakültelerle donatılmış olan insan zihnini ve kalbini
tatmin edememektedir. Dolayısıyla, hem farklı boyutlarda bulunan, zaman
zaman bizim boyutlarımıza girip çıkan ruhanî varlıkları, hem de kalb ve
ruhun hayat derecelerini akıl çerçevesinde izah etmek, çok boyutlu âlem
yaklaşımını esas aldığımızda mümkün hâle gelmektedir."
Abdullah Eren

Kaynaklar
- Edwin A. Abbott, FLATLAND, A Romance of Many Dimensions (Çeviren:
Hasan Fehmi Nemli), Düzülke, Ayraç Yayınevi, 1999. İngilizce tam metni için:
http//ry4an.org/flatland/
- Rudy Rucker, Spaceland, A Novel ofthe Fourth Dimension, Tom Doherty
Associates, 2002.
- Hypercube's Home Page, The Fourth Dimension,
http://www.geocities.com/CapeCanaveral/7997/"